Nước giải khát là 1 loại thức uống không thể thiếu đối với chúng ta. Đặc biệt là trong những ngày nắng nóng như hiện nay thì việc bật nắp một lon nước ngọt sủi bọt mát lạnh là điều có thể nói là không gì tuyệt vời hơn. Bên cạnh đó, sữa tươi cũng là một loại thức uống dinh dưỡng quá đỗi quen thuộc với mỗi người. Tuy nhiên, một đặc tính nhỏ mà các bạn có thể đã bỏ qua.
Có bao giờ các bạn tự hỏi: Tại sao lon nước giải khát (lon nước ngọt sủi bọts, lon bia,…) lại luôn là khối trụ tròn trong khi đó, đa phần những hộp sữa tươi bằng giấy các tông luôn lại được định hình là khối hộp. Nguyên nhân sâu xa của khác biệt trên thật khô cạnng hề đơn giản. Sự khác nhau không chỉ do những yếu tố về kỹ thuật, một chút yếu tố môn lịch sử, một ít về logic tâm lí người tiêu xài, mà đây còn là một bài toán kinh điển trong kinh tế học mà các nhà kinh tế học đã giải quyết trong quá khứ.
Dưới góc độ kỹ thuật – Dạng tròn chịu tải tốt hơn so với dạng phẳng
Đây là câu trả lời thường thấy nhất khi một ai đó lý giải sự khác biệt trên. Soda, bia hay bất cứ loại nước sủi bọts nào đều chứa một sức ép lớn dạy đời vỏ lon. Chỉ cần bạn lắc lon nước ngọt lên, sau đó mở nắp ra, bạn sẽ thấy sức ép bên trong lớn đến mức độ nào. Chính vì vậy, người ta thiết yếu kế một lon với hình thái chịu được một sức ép lớn mà không bị biến dạng. Và hình dáng không gian được chọn ở đây chính là khối trụ tròn.
Áp lực tác dụng lên bề mặt bên trong lon nước giải khát
Nguyên nhân chính là dạng lon tròn có khả năng chịu sức ép tốt hơn so với hình phẳng. Hơn nữa, các công ty nước giải khát có thể áp dụng ít vật liệu hơn để sản xuất vỏ lon nhưng vẫn đảm bảo yêu cầu chịu được sức ép lớn từ nước sủi bọts bên trong. Trong một phép so sánh, nếu lon soda được thiết kế thành dạng khối hộp bằng nhôm, người ta phải tăng độ dày của tấm nhôm lên ít nhất 3 lần. Điều này nâng cao lượng nhôm thiết yếu để tang tạo vỏ lon lên gấp 8 lần so với thiết kế dạng trụ tròn.
Dĩ nhiên, nguyên lý căn bản nhất trong kinh tế học chính là tối đa hóa lợi nhuận, tối thiểu hóa chi phí, chính vì lẽ đó mà lon soda dạng trụ tròn được lựa chọn. Một ví dụ tương tự dễ hình dung hơn chính là những chiếc cầu bắt qua sông luôn là dạng bán nguyệt thay vì thiết kế thẳng tắp.
Tuy nhiên, dấu chấm hỏi đặt ra ở đây là nếu lon dạng trụ tròn có nhiều ưu điểm như thế thì tại sao người ta không áp dụng nó để chứa sữa tươi? Nếu giả thiết rằng dùng như nhau loại vật liệu để tang tạo vỏ chứa thì chi phí để sản xuất khẩu 2 triệu lon dạng trụ tròn vẫn thấp hơn rất nhiều so với chi phí sản xuất khẩu 1 triệu lon hình hộp. Vậy tại sao người ta vẫn dùng nó để sản xuất vỏ hộp sữa tươi?
Câu hỏi này cần được tiếp cận dưới góc độ kinh tế học để có thể lý giải. Nhưng trước tiên, hãy nhìn lại một cách ngắn gọn về môn lịch sử của hộp sữa tươi.
Lịch sử đóng hộp sữa tươi – Từ chai thủy tinh cho đến hộp giấy các tông
Vào cuối thế kỷ 19 vẫn còn rất nhiều nông dân chăn dê bò sữa tại Hoa Kỳ. Để cung cấp sữa cho những người trong thị trấn và thành phố vốn đang tăng rất nhanh do hệ quả của cuộc cách mạng nền công nghiệp, các trang trại nuôi bò sữa với quy mô nhỏ thường vắt sữa bò thủ công và cho vào các chai thủy tinh để chuyển giao cho khách hàng.
Một trang trại bò sữa tại Mỹ vào thế kỷ 19
Đến đầu thế kỷ 20, khi một số nông dân bắt đầu chuyển sang vắt sữa bằng máy khiến cho tổng số sản phẩm hoá học đi lên ngụ ý quy mô của trang trại cũng lớn hơn so với tiền đề. Lúc này nảy sinh một vấn đề: Tủ lạnh vẫn chưa được phổ biến, người ta vẫn còn áp dụng công thức lạnh bằng những ngăn đá có từ tiền đề. Đó chỉ đơn giản là một chiếc hộp cách nhiệt và đặt nước đá bên trong. Đây là cách giữ lạnh tốn rất nhiều chi phí nhưng lại không hiệu quả do băng đá bên trong luôn có xu hướng chảy nước nhanh chóng. Một cơ sở khác cũng không kém phần quan trọng chính là chai thủy tinh dùng để chứa sữa không cách nhiệt tốt.
Vấn đề giữ gìn sữa sau khi vắt trở thành một vấn đề nan giải và không có sẵn hướng giải quyết vào lúc đó. Các trang trại vẫn áp dụng các truyền thống là vắt, giao sữa mỗi ngày với các chai thủy tinh và đi thu các chai thủy tinh về sau khi áp dụng xong. Điều này có nghĩa là nhà nhà đều có sữa tươi để dùng, nhưng phải uống sữa họ mua đủ nhanh để trả chai và sữa không bị hư.
Những chai sữa đầu tiên được làm bằng thủy tinh
Mặc dù không có sự phụ thuộc lẫn nhau ở đây, nhưng thực sự thì tủ lạnh và hộp sữa các tông ra vẻ như tiến triển tương đương với nhau. Chiếc tủ lạnh đầu tiên được thử nghiệm vào những năm 1910. Trong khi đó, mặc dù vấn đề phát minh ra hộp sữa các tông vẫn còn gây nhiều tranh cãi cho đến hiện nay, nhưng đa phần mọi người đều định vị rằng hộp sữa các tông được phát minh vào năm 1915.
Hộp sữa các tông đầu tiên được John Van Wormer phát minh vào năm 1915 và về cơ bản có hình dáng giống như loại chúng ta áp dụng hiện nay. Nó đơn giản là một tấm bìa các tông được cắt, gấp và dán keo lại theo hình dáng một chiếc hộp hình chữ nhật. Hộp sữa đầu tiên được hưởng mà không cần dùng nắp đậy. Thay vào đó, phần mở đầu được dán kính lại để giữ gìn sữa bên trong. Cho đến hôm nay, người ta phủ lên giấy các tông một lớp polyetylen để sữa bên trong không thể thấm vào bên trong lớp vỏ hộp.
Hình ảnh một tủ bày bán sữa tươi trong siêu thị
Khi chiếc tủ lạnh được phổ biến với mọi nhà trong vòng 2 đến 3 thập kỷ sau đó, chiếc hộp sữa các tông cũng dần được hưởng lớn hơn. Dù vậy, những chai sữa thủy tinh vẫn còn được hưởng cho đến hiện tại. Tuy nhiên, chai thủy tinh vẫn chỉ có thể áp dụng trong một số vùng gần trang trại bò. Nếu sản xuất và vận chuyển sữa tươi trên quy mô nền công nghiệp, người ta vẫn áp dụng hộp giấy các tông thay vì chai thủy tinh do lợi ích kinh tế mà nó mang lại. Hơn nữa, chai thủy tinh nặng hơn hộp giấy tới 3 lần nếu chứa như nhau lượng sữa nên sẽ gây ra phí phạm nhiều chi phí vận chuyển hơn. Và dĩ nhiên, thủy tinh đắt đỏ hơn nhiều lần so với hộp các tông.
Đến đây, môn lịch sử tiến triển của hộp sữa đã trả lời cho chúng ta biết cơ sở hộp sữa tươi làm bằng bìa các tông khi sản xuất trên quy mô nền công nghiệp.
Tiếp cận vấn đề dưới giác độ kinh tế học vi mô – Mối quan hệ Chi phí – Lợi ích
Trở lại dấu chấm hỏi thứ 2: nếu lon dạng trụ tròn có nhiều ưu điểm như thế thì tại sao người ta không áp dụng nó để chứa sữa tươi? Rõ ràng sữa tươi không hề sủi bọts bên trong và do đó, không hề có một sức ép nào được tạo lên mặt chai. Tuy nhiên, sữa tươi bắt buộc phải được giữ lạnh. Đây chính là chìa khóa của vấn đề.
Sữa tươi bắt buộc phải được giữ gìn lạnh, trong khi đó nước giải khát thì không thiết yếu
Dù sao đi nữa, chi phí để làm lạnh không hề rẻ tiền. Từ chi phí đầu tư mua tủ lạnh, chi phí để duy trì để luôn hoạt động giữ nguyên cho tới chi phí tiền điện rõ ràng là vô cùng đắt đỏ. Chính vì vậy mà mỗi không gian làm lạnh phải luôn được hưởng một cách hiệu quả nhất. Không gian trong tủ lạnh chỉ được hưởng cho những sản phẩm hoá học nào thật sự quan trọng nhất, trong đó có sữa tươi của chúng ta.
Do đó, không gian trong tủ lạnh cần bị bóc lột tối đa để có thể giữ gìn càng nhiều sữa càng tốt. Về mặt hình học không gian, các hộp vuông cho phép có thể giữ gìn được lượng sữa cao nhất. Các hộp sữa có thể xếp sát nhau, không hề có một khoảng không gian nào để trống Trong khi đó, các hộp dạng tròn sẽ phí phạm không gian xung quanh lớn hơn. Chính vì thế, các hộp sữa các tông được thiết kế theo hình dáng vuông vức đem lại hiệu quả kinh tế cao nhất.
Mặt cắt ngang hình vuông sẽ tận dụng được tối đa không gian so với hình tròn.
Có thể đối với quan điểm của một người tiêu xài, bạn cho rằng khoảng trống trên kệ giữ gìn sữa trong siêu thị thật khô cạnng nhiều. Tuy nhiên, hãy nhìn vấn đề với góc độ của một công ty kinh doanh sữa tươi. Công ty sữa thậm chí còn biết rõ rằng việc cầm một “lon sữa” giống như lon nước ngọt sẽ cho người sử dụng cảm giác thú vị hơn. Người dùng có thể bật nắp ra và đưa “lon sữa” lên uống một cách đơn giản. Tuy nhiên, việc tạo cảm giác thoải mái cho người sử dụng khi cầm trong tay quan trọng vì thường, người ta không uống sữa trực tiếp từ hộp.
Ngay cả khi người sử dụng uống sữa trực tiếp từ hộp giấy đi chăng nữa thì theo nguyên lý lợi ích – chi phí, nhà sản xuất cũng không nên dùng vỏ hộp khối trụ tròn để chứa sữa. Dù rằng bao bì hình hộp giúp tiết kiệm không gian trên kệ dù nó chứa thứ gì bên trong, nhưng việc tiết kiệm không gian có vai trò quan trọng với sản phẩm hoá học sữa hơn là sản phẩm hoá học nước giải khát. Bởi lẽ đa số nước giải khát trong siêu thị được cưỡi lên các kệ mở, vốn rất rẻ và không cần chi phí hoạt động nào khác. Trong khi đó, sữa được chứa trong ngăn lạnh, những tủ này giá đắt và phải tổn phí hoạt động. Vì vậy, không gian trên kệ trong các ngăn lạnh này rất quý và nâng cao lợi ích của việc đựng sữa trong hộp khối trụ chữ nhật. Đây chính là chi phí cơ hội (opportunity cost) trong việc lựa chọn hình dáng của hộp sữa.
Sơ đồ tương quan giữa sản lượng cây trồng và chi phí trong khái niệm Lợi thế kinh tế nhờ quy mô
Hơn nữa, việc tận dụng tối đa không gian làm lạnh để chứa sữa góp một phần quan trọng trong lợi nhuận khi bán sữa. Nhà được bán lẻ càng chứa được nhiều sữa trên kệ làm lạnh, điều này cho phép nhiều sữa hơn buôn bán ra, từ đó doanh thu bán sữa và lợi nhuận biên trong việc kinh doanh sữa cũng đi lên. Chính khoản tăng lợi nhuận biên và khoản giảm chi phí biên trong lâu dài đã góp phần tạo thành khoảng lợi thế kinh tế nhờ quy mô (economies of scale).
Rõ ràng dù lượng sữa kinh doanh nhiều hay ít, thì chi phí để duy trì hệ thống giữ gìn lạnh luôn cố định. Nếu lượng sữa bán ra ít, thì khoảng chi phí giữ gìn lạnh tính trên mỗi đơn vị sữa sẽ đi lên. Vì vậy, khi sản lượng cây trồng sữa bán ra càng lớn, chi phí giữ gìn lạnh chia đều cho mỗi đơn vị sữa sẽ nhỏ đi, từ đó giúp giảm một lượng đáng kể chi phí trung bình tính trên mỗi hộp sữa. Đó chính là khái niệm “Lợi ích kinh tế nhờ quy mô”.
Thêm vào đó, sữa là một sản phẩm hoá học thiết yếu với người tiêu xài. Lượng sữa được tiêu thụ mỗi ngày lớn hơn so với các loại nước giải khát khác. Có thể, người tiêu xài có sẵn chi hơn rất nhiều tiền cho một chiếc xe hơi biến thiên giới hạn. Phiên bản giới hạn chỉ khác biến thiên thường ở 1 hàng chữ duy nhất trên thân xe: Limited Edition. Dù vậy, một số người sử dụng sẽ có sẵn trả thêm gấp đôi để sở hữu nó. Nhưng đối với một sản phẩm hoá học thiết yếu như sữa, sự sản xuất hộp tròn sẽ phát sinh thêm chi phí vật liệu và giữ gìn, từ đó giá mỗi hộp sữa sẽ đi lên. Điều này tác động không tốt đối với người sử dụng.
Kết
Cuối cùng, chúng ta đã có câu trả lời cho việc lựa chọn vật liệu và hình dáng để sản xuất vỏ hộp sữa. Và dấu chấm hỏi tại sao có sự không nhất quán giữa hộp sữa tươi và lon nước giải khát đã có câu trả lời. Dạng trụ tròn cho phép chứa và giữ gìn được lon nước ngọt sủi bọts mà không làm biến dạng vỏ lon. Về vật liệu hộp sữa, việc chọn các tông sẽ kinh tế hơn rất nhiều so với chai thủy tinh để chứa sữa. Về hình dáng của hộp sữa tươi, dạng khối hộp chữ nhật sẽ tạo thành lợi ích kinh tế lớn hơn rất nhiều so với dạng lon tròn. Lợi ích này đã được biện giải đặc trưng thông qua 2 khái niệm kinh tế là “Chi phí cơ hội” và “Lợi ích kinh tế nhờ quy mô” đã được phân tích giỏi hơn. Ngày nay, không chỉ sữa mà các loại thức uống cần giữ gìn lạnh như sinh tố trái cây cũng được đóng hộp hình chữ nhật bằng bìa các tông với cơ sở tương tự.
Hy vọng qua bài viết các bạn có thể lý giải được một cách khái quát hơn cho sự khác biệt giữa hộp sữa và lon nước giải khát. Qua đó, chúng ta có thể thấy, một sự khác biệt tưởng chừng nhỏ mà ít ai chú ý, nếu mang ra mổ xẻ bằng nhiều cách tiếp cận, nhiều quan điểm khác nhau sẽ tạo thành nhiều cơ sở ẩn chứa phía sau đó. Thật sự, một sự khác biệt tưởng chừng nhỏ nhưng để lý giải nó thì thật khô cạnng hề đơn giản chút nào.
