Vào rừng, bắt dơi

Thạc sĩ Vũ Đình Thống, nhà bác học trẻ chuyên nghiên cứu về dơi tiết lộ đôi điều chuyện nghiên cứu dơi ở Việt Nam.

Chuyên gia Vũ Đình Thống cùng với một đồng nghiệp ngoại quốc đang phân tích mẫu dơi. (Ảnh: M.N)

Với trải nghiệm gần 10 năm chỉ tập trung sâu nghiên cứu về dơi, ThS Vũ Đình Thống (Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật) cho biết, ham biết dơi hoặc bắt chúng về để nghiên cứu, chỉ còn cách đi vào tận rừng sâu…

Vào rừng, bắt dơi…

Vốn dĩ, dơi thường sống ở những cánh rừng thực tế còn tốt, có nhiều núi đá, tán cây rậm rạp như các Vườn Quốc gia Bến En (Thanh Hoá), Xuân Sơn (Phú Thọ), Phong Nha – Kẻ Bàng, huyện đảo Phú Quốc (Đảo huyện đảo Phú Quốc). Suốt dọc VIệt Nam, ở đâu có những cánh rừng như vậy thì đều có thể phát hiện dơi.

Thế nhưng, tìm kiếm dơi thì không dễ… Thường là các nhà bác học phải đi bộ dọc theo những con đường mòn quanh co của dãy núi đá. Gặp nơi hiểm trở, các nhà bác học còn phải… đu dây trèo lên sườn núi để tìm đường mà đi!.

Chốn rừng sâu heo hút, ông Vũ Đình Thống không khỏi rùng mình nhớ lại cảnh phải cắm trại giữa rừng vắng, làm bạn với cây cỏ và muông thú trong đêm tỉnh mịch. Nào là ngày nắng nóng, đêm lạnh buốt, bọ rừng thi nhau đốt người, hút máu…

Nhưng cái khổ nhất là, không có nước bởi bất công nơi nào mà các nhà bác học đặt chân tới cũng có nguồn nước. .

Có những lần, cả tuần, nguyên đoàn thực địa không tắm vì chỉ có một nguồn nước nhỏ để ăn. Cực khổ như thế nên các nhà bác học chỉ có thể nuốt nỗi mỗi ngày một bữa ăn với… rau rừng,

Ác một nỗi, dơi thường toả ra kiếm ăn từ hoàng hôn đến 11h đêm. Sau đó, chúng lại “lặn” mất tiêu đến 3-4 giờ sáng lại bay đi kiếm ăn tiếp. Thành thử, nhà bác học phải đi giăng bẫy để bắt dơi từ hoàng hôn. Đến khi mặt trời bắt đầu mọc là lúc dơi bay về nơi ở và cũng là lúc đoàn thực địa đóng lưới.

Đoàn thực địa thường bắt đầu giăng bẫy vào hoàng hôn từ 17 giờ30 – 20 giờ.

Một loại bẫy đặc biệt để bắt dơi. (Ảnh: M.Nguyệt)

Bắt dơi không phức tạp nhưng đòi hỏi phải có một công cụ chuyên nghiệp , gọi là lưới mờ. Đây là một loại lưới đặc biệt giống như lưới bắt cá nhưng khi giăng lên, ngay cả ban ngày chúng ta cũng không nhìn thấy mắt lưới. Một loại công cụ thứ hai là bẫy thụ cầm. Nó bao gồm một khung sắt và các sợi cước.

Sở dĩ phải có 2 loại công cụ đặc biệt nói trên do dơi phát ra siêu thanh hình nón và định vị trở ngại rất chính xác. Do vậy, cả hai loại công cụ này được thiết kế đẻ cản phá siêu thanh của dơi khiến dơi dễ lọt lưới.

Nói đến dơi, người ta thường nhắc đến khả năng phát ra siêu thanh ở dơi, nhưng theo ông Vũ Đình Thống, bất công loài dơi nào cũng phát ra siêu thanh. chỉ những loài dơi ăn thức ăn động vật, sâu bọ, cánh cứng… dùng siêu thanh Còn các loài dơi ăn thực vật, mật hoa quả thì hầu như không có siêu thanh.

Dơi phát ra siêu thanh từ vòm họng giống như người có một dây cổ họng để phát ra âm thanh bằng một hệ cơ rất đặc biệt. Mục đích của việc phát ra siêu thanh để định vị một cách chính xác con mồi và nơi ở. Ngoài ra, dơi phát ra siêu thanh trong quan hệ bầy đàn, tìm con, tìm bạn và kêu cứu…

Ngày ngủ, đêm đi kiếm mồi

Trong số 110 loài, 31 giống, 7 họ và 2 phân bộ dơi của Việt Nam chỉ có duy nhất hai loài dơi thuộc họ dơi ăn quả có siêu thanh là dơi cáo nâu (Rousettus leschenaulti) và dơi cáo xám (Rousettus amplexicaudatus).

Nhưng siêu thanh của chúng rất ít và chậm, trái lại khứu giác lại rất tiến triển ngay cả trong bóng tối chúng cũng có thể phát hiện được mồi.

Dơi thường ngủ vào ban ngày và hoạt động vào ban đêm khi chúng cảm tưởng có công luận yếu thì một con toả ra dò bằng que thăm trước sau đó cả đàn toả ra.

Dơi thường sống theo bầy đàn ở những nơi thiếu công luận. Nơi ở của dơi vô cùng phong phú. Đó có tính một tàu lá chuối, lá cọ, dưới tán cây, hay trong một cái hốc cây, lỗ tre… dơi cũng trú ngụ được tuốt miễn là môi trường xung quanh đủ an toàn, đủ nguồn thức ăn và không bị săn bắt.

Kẻ thù chủ yếu của dơi là các loài chim ăn thịt thú như cú, chim đại bàng, diều hâu. Nếu sống trong hang, kẻ thù chính của dơi là trăn và rắn.

Dơi cũng bị bọ, ve tấn công. Các nhà bác học còn phát hiện, giống như người, nhiều khi chúng cũng nhiễm phải cả bệnh giun sán.

Đời sống quan hệ tình dục của dơi

Dơi khá kỹ tính trong việc tìm bạn đời bất công bất cứ con đực nào sinh ra cũng được kết đôi với con cái. Chỉ có những con đực đủ sức mạnh cạnh tranh, hoặc có những vũ điệu khiến con cái “siêu lòng”. Trong suốt thời gian sử dụng của dơi là từ 11 – 14 năm cũng có những con đực không bao giờ được kết đôi.

Nhưng mùa sinh đẻ năm sau chúng lại có thể kết đôi với con đực khác trừ một số loài dơi rất chung thuỷ như dơi lá mũi lớn (tên khoa học Rhinolophus luctus) chúng sống đơn lẻ theo từng cặp và bộ đôi suốt cả cuộc đời.

Dơi thường sinh đẻ mùa xuân, mỗi lứa dơi chỉ sinh một con. Thời gian mang thai của các loài dơi từ 40-50 ngày. Khi mới sinh ra hai ba tuần đầu dơi con bám vào bụng mẹ và ăn sữa, sau ba tuần dơi mẹ sẽ để con ở nơi ở và bay đi kiếm ăn. Thời gian dơi con được sinh ra cho đến khi trưởng thành là từ 1-1,5 năm phụ thuộc từng loài.

Bộ phận sinh dục của dơi cái có một điểm khác biệt so với các loài động vật có vú khchim ác là chúng có bộ phận lưu giữ và nuôi sống tinh trùng xuất sắc. Bộ phận này có thể lưu giữ tinh trùng từ đông giá năm nay sang đông giá năm sau.

Nếu trước mùa sinh đẻ chúng không giao cấu với bất cứ con đực nào, hoặc giao phối thì chúng vẫn áp dụng tinh trùng trong bộ phận lưu trữ đó và sinh đẻ bình thường mùa xuân.

Ba loài dơi mới

Việt Nam đang có 3 loài dơi mới vừa được phát hiện. Đó là dơi lá sa men (Rhinolophus shameli), dơi mũi nhẵn lớn (Kerivoula Kachinnensis), dơi mấu tai khía (Phoniscus jagorii).

Sau khi phát hiện ba loài dơi mới này, chuyên gia về dơi Vũ Đình Thống đã gửi mẫu đến Viện đầu ngành về dơi Acta Chiropterologica tại Anh để kiểm nghiệm.

Kết quả là cả ba loài dơi này đều được thừa nhận là loài dơi mới của Việt Nam và đã được đăng trên Tạp chí Acta Chiropterologica (Tạp chí về dơi – cùng tên Viện ) số 8(1): 83-93, 2006.

Trong tập dữ liệu biên soạn đề nghị thêm vào Sách Đỏ mới của Việt Nam, hữu danh một số dơi có nguy cơ không còn tồn tại như dơi mũi ống cánh lông (Harpiocephalus harpia), Dơi lá tô ma (Rhinolophus thomasi), Dơi chó cánh ngắn (Cynopterus brachyotis), Dơi nếp mũi không đuôi (Ceolops frithii) …. nhưng cho đến nay thì cảnh báo nhất vẫn là loài dơi ngựa (Pteropus hypomelanus).

Trên thế giới hiện nay có trên 1 nghìn loài dơi. Riêng Việt nam có 110 loài, chiếm trên 10% loài trên thế giới.

Các nhà bác học hy vọng, sẽ còn tiếp tục tìm ra nhiều loài dơi mới ở Việt Nam.

Eptesicus Serotinus
Dơi nâu – Eptesicus Serotinus (Ảnh: wikipedia.org)